من در مسجد پیامبر می‌نشستم و دانشمندانی که در مدینه بودند، هرگاه در مسئله‌ای درمی‌ماندند، همگی به من ارجاع می‌دادند و مسائل‌شان را نزد من می‌فرستادند و من به آنها پاسخ می‌دادم.»
این جواب امام رضا(ع) به مأمون از شرایط خود پیش از ولایتعهدی بود.
از این نکته امام مشخص می‌گردد که مسئولیت حکومتی، بر ارزش انسان در جامعه نمی‌افزاید و معیار و ملاک محبوبیت و شخصیت مسائلی غیر اینهاست و پذیرش مسئولیت فقط زمانی ارزش دارد که بتوان با آن گره از مشکلات جامعه برداشته و عدل الهی را پیاده‌سازی نمود.
لذا مأمون با علم به این نکات، اجبار به واگذاری ولایتعهدی امام رضا(ع) نمود تا اهداف زیر را عملی سازد:
جدا کردن امام از محل زندگی، خانواده و یاران‌شان
زیر نظر گرفتن ایشان
جلوگیری از انقلاب شیعیان علیه حکومت مأمون
مشروعیت بخشی به حکومت ظالمانه‌اش
از بین بردن جایگاه علمی حضرت با شکست در مناظرات
تضعیف جایگاه اعتقادی علی بن موسی‌الرضا(ع) با این عنوان که «امام هم درباری است» زیرا عنوان ولیتعهدی دارد.
اما امام رضا(ع) با بصیرت و هوشیاری خود، این تهدید را به فرصت تبدیل نموده و اقدامات زیر را عملی ساختند:
تمام مسیر تبعید امام از مدینه تا مشهد مبدل گشت به مراکز حضور دوستداران اهل‌بیت(ع) و تعداد یاران حضرت نسبت به قبل افزایش یافت.
امام از همان ابتدا فرمودند:
من پای هیچ سندی را که حکم حکومتی دارد امضا نمی کنم.
بنابراین مأمون به هدف دیگر خود که تخریب جایگاه اعتقادی حضرت نزد دیگران در جامعه بود نیز نرسید.
پس از ورود امام رضا(ع) در دربار، هیچ تغییری در منش و رفتار و سبک زندگی ایشان مشاهده نگردید و حضرت هیچ نشانه‌ای از درباری و اشرافی بودن در خود نداشتند.
امام حتی غذای خود را با خدمتکاران تناول می‌نمود.
پیروزی امام در تمام مناظرات در دربار مأمون با علم و اشرافیت به موضوعات مختلف خود.
در نهایت مأمون پس از ۳ سال تبعید امام به طوس، شرایط را چنان سخت کرد که امام نه می‌توانست طوس را تَرک کند و به مدینه برگردد، و نه می توانست، قیام کرده و حکومت را به دست گیرد تا اقامه عدل و قسط نماید، اما با این حال، حضرت را تحمل نکرده و او را در سن ۵۵ سالگی پس از ۲۰ سال امامت جامعه مسلمین به شهادت رساند.
رهبر معظم انقلاب در کتاب انسان ۲۵۰ ساله از امام رضا(ع) چنین می گوید :
«درس امام رضا(ع) به همه ما این است که ای مسلمان! از مبارزه خسته نشو .
نخواب چون دشمن همیشه بیدار است و در شکل‌های مختلف و در لباس‌ها و نقاب‌های گوناگون و با آرایش‌های رنگارنگ ظاهر می‌شود؛ چشم تیزی داشته باشید، دشمن را بشناسید و راه مبارزه با دشمن را بلد بشوید و مثل علی بن موسی‌الرضا از اول تا آخر مبارزه را ادامه بدهید.»
دهه کرامت، میلاد حضرت معصومه(س) و امام رضا(ع) بر تمامی مسلمانان جهان مبارک باد.
مجتبی لشکربلوکی/ مدرس دانشگاه